Bośniacka muzyka - Sevdalinka/Sevdah
Wprowadzenie
Sevdalinka (nazywana także Sevdah) jest bośniacką muzyką ludową. Słowo "sevda" pochodzi z z języka tureckiego i oznacza miłość. Sevdalinka jest muzyką typową dla Bośni. Duży wpływ na obecny kształt sevdalinki wywarła kultura Orientu.[1] Teksty sevdah to zazwyczaj proste i krótkie utwory wierszowane, zbudowane z czterech do ośmiu wersów. Wszystkie wersy maja tę samą długość; liczba sylab w poszczególnych wersach jest identyczna. Choć są nieliczne sevdalinki o dużej ilości wersów. Zdarza się tak, gdy opisywana historia jest długa i zawiła, i autor nie jest w stanie zawrzeć jej w kilku wersach.
Sevdalinka jest gatunkiem lirycznym. Często opisuje nieszcześliwą miłość i skupia się na przykrych uczuciach, takich jak ból czy zawiedzione nadzieje, ale zdarzają się także sevdalinki opowiadające o szczęśliwej miłości. Treścią sevdalinek bywa również miłość do ziemi ojczystej, do rodzinnego miasta; opisy bośniackich gór i rzek.
W XIX wieku oraz na początku XX wieku poezja liryczna osiągała szczyty popularności w Bośni. Przyczynili się do tego trzej poeci: Aleksa Šantic, Safet beg Bašagic i Musa Ćazim Ćatić, których utwory były lubiane przez lud i chętnie śpiewane. Utwory te przekazywano sobie z pokolenia na pokolenie.[2]
Heinrich Heine przyczynił się do powstania jednej z najpiękniejszych sevdalinek. Ten zakochany w Bośni niemiecki poeta napisał utwór "Asra", który wkrótce został przetłumaczony na język bośniacki.[3]
Rozwój sevdalinki na przestrzeni dziejów
Jest wiele teorii na temat powstania sevdalinki. Niemiecki slawista Gerhard Gesseman uważa, że miała ona swój początek w kulturze średniowiecza i była znana wśród wyższych warstw społeczeństwa feudalnego. Inna teoria mówi, że sevdalinka jest pieśnią biedoty. W każdej teorii można znaleźć ziarnko prawdy. Jest to mało prawdopodobne, by pieśni, które rozwijały się przez tak wiele lat, były domeną tylko jednej warstwy społecznej.[4] Początkowo sevdalinka rozprzestrzeniała się wyłącznie za pośrednictwem przekazu ustnego. Dopiero w XIX wieku zaczęto katalogować pieśni. W 1893 roku Ludwig Kuba, czeski muzykolog, spisał melodie aż 1113 sevdalinek podczas swojego czteromiesięcznego pobytu w Bośni.[5]
Najwięcej sevdalinek pochodzi z czasów tureckiego panowania w Bośni. Sevdalinki były w tym okresie nie tylko utworem muzycznym, którego wykonywanie i słuchanie było rodzajem rozrywki, ale także służyły do komunikowania się. Wyznania lub słowa, których, ze względu na zakazy wynikające z doktryny Islamu, nie wolno było wypowiadać publicznie, można było przekazać pod przykrywką sevdalinki.
Pieśń "Djevojka viče s visoka brda" powstała prawdopodobnie w czasach panowania sułtana Selima (1789-1807). Sułtan uchylił zakaz spacerowania nocą po mieście. Zmiana ta wpłynęła w największym stopniu na młodzież, która mogła od tej pory spotykać się ze sobą pod osłoną nocy. Sevdalinki za rządów Selima niejednokroć były wyrazem buntu przeciw sułtanowi i jego rozporządzeniu. Lud wyrażał w nieco skryty sposób swoje niezadowolenie używając miłosnej pieśni. Był to jedyna akceptowalna metoda na wygłaszanie pretensji wobec władzy.[6]
Djevojka viče s visoka brda Dziewczyna woła z wysokiej góry djevojka viče s visoka brda Dziewczyna woła z wysokiej góry s visoka brda, aman, aman Z wysokiej góry, iz tanka grla Z cienkiej szyi Moze li biti ptica bez gore Czy może być ptak bez gór moze li biti ptica bez gore Czy może być ptak bez gór ptica bez gore, aman, aman Ptak bez gór, riba bez vode Ryba bez wody Mozeli biti dilber djevojka Czy może być piękna dziewczyna mozeli biti dilber djevojka Czy może być piękna dziewczyna dilber djevojka, aman, aman Piękna dziewczyna bez mlada momka Bez młodego chłopca
Wielu bohaterów sevdalinek było postaciami autentycznymi. Niektórych imion i nazwisk można doszukać się w historii Bośni. Sevdalinka "Kolika je Dźenetića avlija" opisuje piękno Muliji Dźenetić. Bohaterka sevdalinki żyła w latach 1820-1860 i pochodziła ze znanej sarajewskiej rodziny.
Kolika je Dźenetica avlija, Kto jest na podwórzu Dźeneticiów Po njoj sece gonde lale Mulija; Chodzi po nim tulipan - Mulija Na nogam' joj od sedefa nanule, Na jej nogach perły A po njima ciftijane panule; A na niej para panuli* Nju gledala tri jarana s Mejdana: Patrzyło na nią trzech chłopców z Majdanu Jedan jaran Bakarovic Avdaga, Jeden to Bakarovic Avdaga Drugi jaran Dźeneticu Ali-beg, Drugi to Dźeneticu Ali-beg Treci jaran sa Bendbase Sacir-beg. Trzeci z Bentbasu Sacir-beg Govorio Bakarovic Avdaga, Mówił Bakarovic Avdaga Gledajuci gonde lale Muliju: Spoglądając na tulipan - Muliję "Ko je tebi tako ime nadio, "Kto nadał ci takie imię handzar mu se u srdasce zadio!" Temu sztylet w serce wbiję" *rodzaj biżuterii
Pieśń "Kad ja podjoh na Bentbasu" jest jedną z najpopularniejszych sevdalinek. Bentbasa jest dzielnicą Sarajewa. Nazwa ta pochodzi z języka tureckiego i oznacza zaporę wodną. Rzeczywiście istniała niegdyś zapora wodna na rzece Miljaćce. Została zbudowana przez założyciela miasta Isa-beg Ishakovicia i służyła mieszkańcom od 1422 do 1875 roku. Pieśń ta posiada ciekawą melodię, inspirowaną muzyką sefardyjską, która przeniknęła na teren Bośni wraz z żydowskimi przybyszami. Pieśń ta egzystuje obecnie także w Izraelu, jednak ze zmienionym tekstem.[7]
Kad ja podjoh na Bentbasu Kiedy poszedłem na Bentbas na Bentbasu na vodu Na Bentbas, na wodę Ja povedoh bijelo janje Wziąłem białe jagnię bijelo janje sa sobom Białe jagnię ze sobą Sve djevojke Bentbasanke Wszystkie dziewczęta z Bentbasu na vratima stajahu Stały w drzwiach Samo moja mila draga Tylko moja miła, droga na demirli pendzeru W kolorowym oknie Samo moja mila draga Tylko moja miła, droga na visoku pendzeru W wysokim oknie Ja joj je rekoh, dobro vece Powiedziałem jej Dobry wieczór dobro vece, djevojce Dobry wieczór, dziewczyno Ona meni, dodj' do vece Ona do mnie Podejdź wyżej dodj' do vece, dilberce Podejdź wyżej, pięknisiu Ja ne odoh istu vece Nie udałem się do niej wtedy vec ja odoh sutradan Lecz następnego dnia Ali moja mila draga Ale moja miła, droga za drugog se udala Za innego się wydała
Po Kongresie Berlińskim, w roku 1878, Bośnia dostała się pod władzę Austro-Węgier. Ludzie byli sceptyczni wobec nowej władzy. Nastroje panujące wśród bośniackiej ludności znalazły swoje odbicie w sevdalinkach pochodzących z tego okresu. Sevdalinka bezpowrotnie straciła wtedy wiele ze swojej melodyjności i improwizacyjnego charakteru. Razem z modą na wszelakiego rodzaju orkiestry, sevdalinka musiała się dostosować. Należało grać i śpiewać ją w określony, ustandardyzowany sposób.
W burzliwym wieku XX ludzie nie zapomnieli o sevdalince. Wykonywały ją zespoły z Bośni oraz, sporadycznie, artyści z innych krajów.[8]
Instrumenty muzyczne towarzyszące sevdalince
Saz jest najstarszym i zarazem najważniejszym instrumentem, przy akompaniamencie którego śpiewano sevdalinki. Słowo "saz" pochodzi z języka perskiego i oznacza "rurę". Instrument ten trafił do Bośni w XV wieku za pośrednictwem Turków. Saz jest instrumentem strunowym. Liczba strun waha się od 6 do 16-stu. W Bośni znane były sazy posiadające 8, 10 lub 12 strun. Saz zazwyczaj wyprzedzał śpiew wygrywając melodię, która "wprowadzała" słuchacza w utwór muzyczny.
 |
 |
| Saz |
Innym ważnym instrumentem jest Šargija (czyt. szargija). Wyglądem przypomina saz, ale ma krótszy gryf. Zarówno saz jak i Šargija są tradycyjnymi instrumentami, które najdłużej towarzyszą sevdalince, jednak z biegiem czasu zaczęto używać także innych instrumentów, takich jak: skrzypce, klarnet, akordeon. Obecnie wykonuje się sevdalinki z akompaniamentem bardzo różnych instrumentów. Zdarza się, że w miejsce sazu lub Šargiji pojawia się akordeon czy gitara. [9]
Cechy muzyczne
Dawniej sevdalinka była bardzo melodyjna i stanowiła pole do improwizacji dla śpiewaka. Teraz jest nieco bardziej regularna, choć nadal posiada bardzo melodyjny i melancholijny charakter. Cechą rozpoznawczą sevdalinek są częste intervalla, których celem jest podnoszenie napięcia. Gdyby przyjrzeć się nutowemu zapisowi sevdalinek, zauważymy, że występują tam długie nuty. Dzięki tym przedłużonym dźwiękom śpiewak może pochwalić się swoim kunsztem wokalnym. Rytm musi być zgodny z treścią i "temperamentem" konkretnej pieśni.[10]
Wykonawcy i festiwale sevdah
 |
Najbardziej znani artyści XX wieku wykonujący sevdalinki to: Zaim Imamović, Omer Pobrić, Asim Brkan, Beba Selimović, Hanka Paldum, Zekerijah Đezić, Slobodan Lalić, Mijat Mijatović, Nedeljko Bilkić, Himzo Polovina, Meho Puzić, Safet Isović, Nedźad Salković, Ekrem Pilic, Silvana Armenulić, Zehra Deović, Zora Dubljević, Nada Mamula, Vida Pavlović i Emina Zecaj. Bośniacki zespół o nazwie Mostar Sevdah Reunion, założony w 1990 roku Mostarze, przyczynił się do rozsławienia sevdalinki na cały świat.[11] W 2009 roku Damir Imamović (wnuk Zaima Imamovićia) wspólnie z bośniackim raperem Frenkie'm nagrał utwór "Tebi", który znalazł się na albumie Frenkie'ego zatytułowanym "Protuotrov". Była to prawdopodobnie pierwsza próba połączenia sevdalinki z muzyką nowoczesną, która okazała się całkiem udaną.[12]
 |
 |
Sevdah można posłuchać na żywo podczas koncertów poszczególnych grup muzycznych, jak również na festiwalach odbywających w większych miastach Bośni (szczególnie w Mostarze, Tuzli i Sarajewie).
Ocalić od zapomnienia
W lutym 2003 roku z inicjatywy Omera Pobrićia utworzony został Institut Sevdaha. Jest to fundacja, której celem jest gromadzenie zapisów nutowych i audio wszelkich znanych sevdalinek, a także materiałów filmowych poświęconych artystom sevdah. Siedziba fundacji znajduje się w mieście Visoko, położonym w kantonie Zeničko-dobojskim. Instytut kolekcjonuje również wszystkie publikacje na temat sevdalinek i instrumenty, z pomocą których można wykonywać ten rodzaj muzyki. Institut sevdaha współorganizował Pierwszy festiwal sevdalinki (Prvi festival sevdalinke) w roku 2004 w ramach cyklicznej imprezy kulturalnej Baščaršijske noći, odbywającej się w Sarajewie.[13]
Zakończenie
Czego dowiadujemy się za pośrednictwem sevdalinek? Poznajemy zwyczaje, styl życia, stosunki polityczno-społeczne, a przede wszystkim rodzaj relacji między kobietami a mężczyznami w dawnej Bośni. Z tego też powodu sevdalinki są jednym z nośników bośniackiej kultury. Prof. dr Haris Silajdźić, wykładowca na sarajewskim uniwersytecie i były premier Bośni i Hercegowiny, nazwał sevdalinkę bośniackim diamentem.[14] Sevdah, pod względem muzyki oraz niesionych przez siebie treści, bywa czasami porównywany do portugalskiego fado. Można się z tym zgodzić lub nie. Jedno jest jednak pewne: żaden inny rodzaj muzyki ani żadne inne zjawisko kulturalne nie przybliża bardziej charakteru, historii i ducha Bośni, co sevdah.
Przypisy:
1. Fahrudin Strojil - "Sevdalinka - Bosnisches Volkslied", str.9 http://www.bosnafolk.com/pdf/bosnisches_volkslied_screen.pdf2. Ibidem, str.6
3. Ibid., str.7
4. Ibid., str.10
5. Ibid., str.11
6. Ibid., str.12
7. Ibid., str.13
8. Ibid., str.15-16
9. Ibid., str.17-19
10. Ibid., 20-22
11. "Sevdalinka", http://pl.wikipedia.org/wiki/Sevdalinka
12. http://www.frenkie.ba/ Oficjalna strona artysty
13. http://www.institutsevdaha.ba/ Oficjalna strona fundacji
14. Ibidem.
• Fotografia sazu pochodzi ze strony: www.yourworldinstruments.com
• Fotografia szargiji ze strony: www.atlasofpluckedinstruments.com/europe3.htm
• Fotografia Zaima Imamovića pochodzi ze strony http://tekstovi-pesama.com/zaim-imamovic/1/13765
• Fotografia Omera Pobrića ze strony www.oslobodjenje.ba/index.php?id=4906
• Fotografia Beby Selimović ze strony: jugozvuk.blogspot.com/2010/08/beba-selimovic.html
Tłumaczenie sevdalinek na j.polski: K. Satława
• Fotografia szargiji ze strony: www.atlasofpluckedinstruments.com/europe3.htm
• Fotografia Zaima Imamovića pochodzi ze strony http://tekstovi-pesama.com/zaim-imamovic/1/13765
• Fotografia Omera Pobrića ze strony www.oslobodjenje.ba/index.php?id=4906
• Fotografia Beby Selimović ze strony: jugozvuk.blogspot.com/2010/08/beba-selimovic.html
Tłumaczenie sevdalinek na j.polski: K. Satława
Tekst po raz pierwszy pojawił się na stronie http://www.etnologia.pl
